14 мая 2025

O‘zbekistonda professional havo tozalash tizimlarini o‘rnatishning sog‘liq va millat kelajagi uchun ahamiyati

Picture background


Kirish

Havo ifloslanishi zamonaviy dunyoda aholi salomatligiga eng jiddiy tahdidlaridan biridir. O‘zbekistonda, ayniqsa Toshkent shahrida, havoning ifloslanish darajasi xavfli darajaga yetgan bo‘lib, yopiq joylardagi havo sifati muammosi ustuvor masalaga aylangan. Bolalar, keksalar va surunkali kasallikka chalinganlar ayniqsa xavf ostida.

Mazkur maqola bolalar bog‘chalari, maktablar, shifoxonalar va turar joylarda energiya tejamkor issiqlik rekuperatorlariga ega professional havo tozalash tizimlarini o‘rnatish zaruratini ta’kidlaydi. Mahalliy filtrlardan farqli o‘laroq, professional tizimlar kompleks yechim taklif etib, O‘zbekiston sharoitida havo ifloslanishi muammosiga samarali qarshi chiqadi.

Toza havo — bu mavjudligimizning asosi bo‘lib, uni ta’minlash millat salomatligi va kelajagini himoya qilish uchun ustuvor vazifa bo‘lishi lozim.

O‘zbekistondagi ekologik inqiroz: muammo miqyosi

Havo ifloslanishi statistikasi

  • Toshkent dunyodagi eng iflos shaharlar qatoriga kiradi.

  • IQAir (2024) ma’lumotlariga ko‘ra, Toshkentda PM2.5 darajasi yil davomida o‘rtacha 31,4 mkg/m³ bo‘lib, JSST me’yori (5 mkg/m³)dan 6,3 barobar yuqori.

  • 2019-yilda bu ko‘rsatkich 41,2 mkg/m³ ga yetgan — bu muammoning surunkali xarakterga ega ekanligini ko‘rsatadi.

  • Jahon banki (2023) hisob-kitoblariga ko‘ra, Toshkentdagi havo ifloslanishi har yili 3000 dan ortiq erta o‘limga sabab bo‘ladi.

O‘zbekiston sog‘liqni saqlash vazirligi (2023) ma’lumotlari:

  • Toshkentdagi bolalarning 20% surunkali nafas yo‘llari kasalliklaridan aziyat chekmoqda.

  • 10 yoshgacha bo‘lgan bolalarning 38% allergik reaksiyalarga ega.

  • So‘nggi uch yil ichida O‘RVI va bronxial astma bilan kasalxonaga yotqizish holatlari 42% ga oshgan.

Ifloslanish manbalari

  • Transport (16%) — chiqindi gazlar, NOx, CO, PM2.5

  • Sanoat (13%) — SO2, og‘ir metallar chiqindilari

  • Isitish tizimi (28%) — ko‘mir va gaz: CO, PM2.5

  • Transchegaraviy chang (36%) — qo‘shni hududlardan keluvchi shamol changlari

Sog‘liq xavf ostida

  • PM2.5 — 2.5 mkm dan kichik zarrachalar o‘pkaga va qon aylanish tizimiga kirib, yallig‘lanish, saraton, insult va yurak-qon tomir kasalliklariga olib keladi.

  • LOQ (uchuvchi organik birikmalar) — bo‘yoq, elim, eritmalardan chiqadi — jigar va buyraklarga zarar yetkazadi, migren qo‘zg‘atadi.

  • CO (uglerod oksidi) — xavfli va hidsiz gaz.

  • Qora mog‘or sporalari — allergiya, astma va o‘pka fibroziga sabab bo‘ladi.

Yopiq joylardagi yomon havo alomatlari:

  • Doimiy bosh og‘rig‘i, charchoq, uyquchanlik

  • Allergiyalarning kuchayishi: aksirish, qichishish, ko‘z yoshlanishi

  • Bolalarda: tun yotib yo‘tallash, shamollash, uyqusizlik

  • Keksalarda: surunkali kasalliklar kuchayishi, nafas qisilishi, bosim oshishi

Nega yopiq joylardagi havo sifati juda muhim?

  • AQSh Ekologik agentligi (EPA, 2025) ma’lumotlariga ko‘ra:

    • Binodagi havo tashqi havoga qaraganda 2–5 barobar ko‘proq iflos bo‘lishi mumkin — bunga qurilish materiallari, mebel, kimyoviy vositalar va yomon shamollatish sabab bo‘ladi.

  • O‘zbekiston sharoitida tashqi havo ham iflos bo‘lgani uchun, yopiq joylarda toza havo ta’minlash juda muhim.

Xavf guruhlari

  • Bolalar — immuniteti va nafas tizimi zaif, astma xavfi yuqori

  • Shifoxona bemorlari — infeksiyalardan himoya qilish uchun toza havo zarur

  • Keksalar — iflos havo surunkali kasalliklarni kuchaytiradi

Yuqori xavfli joylar

  • Bolalar bog‘chalari va maktablar — sog‘liq va intellektual rivojlanishga ta’sir qiladi

  • Shifoxonalar — kasalxona ichidagi infeksiyalar xavfi

  • Turar joylar — butun oila sog‘lig‘iga ta’sir qiladi

Mahalliy havo filtrlari cheklovlari

Afsona: Mahalliy havo tozalagichlar muammoni hal qiladi.

Haqiqat:

  • Kichik qamrov zonasi — faqat bir necha metr ichida samarali

  • Zaif filtratsiya — HEPA H13 filtrlari yo‘q

  • Integratsiya yo‘qligi — shamollatish tizimi bilan bog‘lanmagan

Xulosa: Mahalliy filtrlash — qisman yechim.
Professional tizimlar — kompleks yondashuv: butun kelayotgan havoni filtrlash + shamollatish tizimi bilan integratsiya.

Professional havo tozalash tizimlarining samaradorligi

Issiqlik rekuperatsiyasi tizimlari (HRV/ERV)

  • Kompleks yechim: ko‘p bosqichli filtrlash + energiya tejamkorlik

  • Haroratni qulay darajada ushlab turadi, ortiqcha isitish/sovitishga ehtiyoj qolmaydi

  • Oddiy shamollatish tizimlariga nisbatan 20–30% energiya tejaladi
    (Manba: ScienceDirect, 2021)

Ilmiy isbotlar

  • HEPA H13 filtrlari: 0,3 mkm yoki undan katta zarrachalarning 99,97% ni ushlaydi
    (Manba: NCBI, 2021)

  • Faollashtirilgan ko‘mir: LOQ, NOx, SO2 ni samarali yutadi

  • Elektrostatik filtrlar: virus va bakteriyalarni yo‘q qiladi — ayniqsa shifoxona va bolalar bog‘chalari uchun muhim

Sog‘liq uchun foydasi

  • Allergiya va nafas yo‘llari kasalliklari kamayadi

  • Bolalarda diqqat-e’tibor va o‘quv samaradorligi yaxshilanadi
    (Manba: Journal of Exposure Science, 2020)

  • Infeksiya xavfi kamayadi

  • Umumiy holat yaxshilanadi: bosh og‘rig‘i, charchoq, uyqusizlik kamayadi